Το σώμα και η ποίηση

Σήμερα θα αρχίσουμε με τον Αρτώ. Ο Αντονέν Αρτώ γεννήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου του 1896 στη Μασσαλία και πέθανε στις 4 Μαρτίου του1948 στο Παρίσι. Από μικρός ταλαιπωρήθηκε από νευρασθένειες, νοσηλεύτηκε πολλές φορές σε άσυλα και υπέστη όλες τις τότε θεραπείες των ψυχιάτρων για να ξεπεράσει τις εμμονές του. Χαρακτηριστικά των απάνθρωπων θεραπειών που χρησιμοποιήθηκαν πάνω του είναι τα 51 ηλεκτροσόκ που δέχτηκε στην διάρκεια ενός έτους, το σπασμένο πλευρό του κατάλοιπο μιας θεραπείας ή ακόμα και το κώμα στο οποίο έπεσε κατά την διάρκεια κάποιας άλλης τακτικής θεραπείας. «Γεννήθηκα με ένα κορμί βασανισμένο, παραποιημένο όπως το τεράστιο βουνό…», θα πει κάπου ο Αρτώ.

Ο Αρτώ συνδέεται με τα μέλη των σουρεαλιστών, μετέχει για λίγο στο κίνημά τους, από το οποίο αποπέμπετε όμως γρήγορα λόγω των αξεπέραστων διαφωνιών που δημιουργήθηκαν μεταξύ τους. Ο Αρτώ είναι ο εμπνευστής του θεάτρου της σκληρότητας, ενός θεάτρου τελετουργικού, που βασίζετε πιο πολύ στην σωματική έκφραση των ηθοποιών, στην μουσική, στον χορό παρά στον θεατρικό λόγο. Ένα θέατρο που έρχεται σε αντίθεση με την λογοκρατούμενη θεατρική παράδοση της δύσης και που σκοπός του είναι να πλησιάσει όσο μπορεί την αρχέγονη μορφή των τελετουργικών δρώμενων. Ο Αρτώ εμπνεύστηκε το θέατρο της σκληρότητας μετά από μια ακρόαση ενός θιάσου από το Μπαλί, στα πλαίσια της παγκόσμιας έκθεσης στο Παρίσι το 1931. Στα κείμενά του, για το θέατρο της σκληρότητας ο Αρτώ υμνεί το αρχέγονο θέατρο και οραματίζεται ένα θέατρο απογυμνωμένο, που θα βασίζεται στην απόλυτη χειρονομία, στο οποίο ο ηθοποιός θα είναι ένα ιερογλυφικό σύμβολο που θα μεταβάλλεται συνεχώς.

Ο Αρτώ λέει κάπου:

"... θ' αφιερωθώ αποκλειστικά πια
στο θέατρο
έτσι όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι
ένα θέατρο που σε κάθε παράσταση θα
δίνει ένα κέρδος
σωματικό
τόσο σ' αυτόν που παίζει ένα ρόλο
όσο και σ' αυτόν που βλέπει να παίζεται ένας ρόλος
εξάλλου στο θέατρο δεν παίζεις,
δρας.
Στην πραγματικότητα το θέατρο είναι η γέννηση της δημιουργίας
Αυτό θα γίνει."

Και κάπου αλλού:

"Στο σημείο της κατάπτωσης που έχει φτάσει η ευαισθησία μας, είναι σίγουρο πως, πάνω απ' όλα, έχουμε ανάγκη από ένα θέατρο που να μας ξεκουνήσει νεύρα και καρδιά."

Και τώρα ερχόμαστε στον Γκουρτζίεφ και τις δικές του ανακαλύψεις για την σωματική έκφραση.
Κατ’ αρχάς ας πούμε λίγα στοιχεία για το βιντεάκι που υπάρχει παρακάτω: είναι ένα απόσπασμα από το φιλμ του Peter Brook, “Meetings with remarkable men” του 1979, βασισμένο πάνω στο ομώνυμο βιβλίο του ελληνοαρμένιου G.I. Gourdjief, ενός ανθρώπου που ανακάλυψε ότι ο πατέρας του τραγουδούσε το έπος του Γκιγκλαμές, χρόνια πριν από την αποκρυπτογράφηση των πινακίδων με τη σφηνοειδή γραφή, και που γύριζε την Ανατολή για να συναντήσει ανθρώπους, που θα μπορούσαν να του αποκαλύψουν τις αλήθειες εκείνες, που δεν μπορούν να γραφτούν στα βιβλία παρά μόνο να μεταδοθούν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Η ταινία βρίσκεται ολόκληρη στο youtube, και μπορεί ο καθένας να την δει με την ησυχία του σε δεκάλεπτα επεισόδια.

Στο απόσπασμα του παρακολουθούμε ο Γκουρτζίεφ, βρίσκεται σε ένα απομακρυσμένο μωαμεθανικό μοναστήρι, όπου βρέθηκε μπροστά σε μια αποκάλυψη. Στο μοναστήρι αυτό υπήρχε μια πανάρχαια μηχανή, η οποία φαίνεται στην αρχή του αποσπάσματος, με την οποία οι υποψήφιοι χορευτές μαθαίναν, το αλφάβητο του μυστικού χορού που διδασκότανε εκεί. Ήταν μια μορφής αλφάβητο το οποίο το γνώριζαν όλοι στο μοναστήρι και με το οποίο διάβαζαν στις κινήσεις των χορευτών πανάρχαιες μυστικές αλήθειες, μύθούς και παραδόσεις. Μπορούμε να φανταστούμε λοιπόν αυτούς τους ανθρώπους, να μεταφέρουν πάνω στο σώμα τους ιστορίες και γνώσεις κατά τρόπο ανάλογο με τον δικό μας που όταν θέλουμε να διασώσουμε κάτι το καταγράφουμε στο χαρτί και το τυπώνουμε στα βιβλία, ή απλώς το αποθηκεύουμε ηλεκτρονικά και το καταχωρούμε στο διαδίκτυο στη σύγχρονη κυβερνοεποχή μας. Έτσι οι άνθρωποι αυτοί εξασκούσανε εκτός από την νοητική τους μνήμη και μια άλλη: την κινητική τους μνήμη, που είναι άμεσα συνδεδεμένη με την σωματικότητα του ανθρώπου, κάτι που στην σύγχρονη εποχή συνεχώς το υποβαθμίζουμε και συνεχώς το απαξιώνουμε.



Προφανώς η αξία όλης αυτής σωματικής γραφής δεν έγκειται απλά και μόνο στον κώδικα που χρησιμοποιείται, γιατί αν ήταν έτσι τότε όλη η διαδικασία δεν είναι παρά μια άσκοπη εκκεντρικότητα, αφού σε τίποτα δεν διαφέρει, από τη γραφή και δεν είναι παρά ένας πολύπλοκος κώδικας επικοινωνίας. Ας αναλογιστούμε όμως τη διαφορά στην εκφραστικότητα που μας δίνει το δικό μας φωνητικό αλφάβητο σε σχέση με τα ιερογλυφικά των Κινέζων (όπως αναφέρει και ο Pound στο “ABC of reading” «τα κινέζικα δεν μπορεί παρά να είναι μια ποιητική γλώσσα»), δίνοντας το εξής παράδειγμα:

Το ιδεόγραμμα για τον ήλιο είναι:

για το δέντρο είναι:

έτσι η ανατολή δεν είναι τίποτα άλλο από τον ήλιο που εγείρεται πίσω από το δέντρο, ή ακόμα καλύτερα ο ήλιος ανάμεσα στα κλαδιά του δέντρου:

Έτσι όταν η ζωγραφική απεικόνιση χρησιμοποιείται για να εκφράσει αντικείμενα ή ιδέες, μας δίνει πολύ μεγαλύτερη εκφραστικότητα και κατά συνέπεια μεγαλύτερη ποιητικότητα στην γραφή (δεν είναι τυχαίο ότι η τέχνη της καλλιγραφίας είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Κίνα και στην Ιαπωνία), από ότι τα σύμβολα που καταγράφουν ήχους (όπως π.χ. το αραβικό, το ελληνικό ή το ινδικό αλφάβητο). Από την άλλη ας φανταστούμε τις δυνατότητες έκφρασης που μας δίνει μια σωματική απεικόνιση πραγμάτων ή εννοιών. Αυτή η σωματική γραφή θα μπορούσε να πει κανείς ότι μπορεί να πλησιάσει την εκφραστικότητα της προφορικότητας. Είναι τόσο άμεση, προέρχεται εξ’ ολοκλήρου από το σώμα του ανθρώπου χωρίς κανέναν μεσολαβητή (γραφίδα, πινέλο, όργανα), όπως ακριβώς και ο λόγος. Είναι μια μορφή ποιητικής, χορευτικής, θα λέγαμε επικοινωνίας - αυτοί οι δύο όροι βρίσκονται αρκετά κοντά - που μπορεί να μας φαίνεται άγνωστη και παράξενη εν τούτοις θα μπορούσε να είναι πολύ εκφραστική και κατά συνέπεια θα μπορούσε να διευρύνει το πνεύμα του σύγχρονου ανθρώπου προς άλλες κατευθύνσεις, προφανώς όχι νέες, αλλά μάλλον λησμονημένες.

Έχουμε προσεγγίσει έτσι το θέμα του σώματος και της ποίησης από την μία πλευρά, την πλευρά της σωματικότητας και πώς αυτή θα μπορούσε να προσφέρει νέους εκφραστικούς τρόπους στην ποίηση. Έτσι μια μορφή σωματικοποιημένης ποίησης θα ήταν κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον και θα μπορούσε να οδηγήσει σε άλλους δρόμους την ποιητική δημιουργία, με παρεμφερείς τρόπους όπως οδήγησε προς άλλες διευθύνσεις, το σωματικό θέατρο. Μια ποίηση που θα μπορούσε να χορευτεί, να πραγματοποιηθεί, αλλά δεν θα μπορούσε να γραφτεί. Μια προφορική ποίηση χωρίς λόγια.

Μια στροφή με άλλα λόγια στο ασυνείδητο όχι πλέον της νόησης, αλλά στο ασυνείδητο του σώματος. Η εξερεύνηση των κιναισθητικών μνημών που διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι, οι οποίες όμως είναι πολύ πιο ερμητικά κριμένες από τις άλλες, τις νοητικές, οι οποίες λίγο ή πολύ βρίσκουν διέξοδο στα όνειρα ή στην τρέλα. Οι σωματικές αυτές μνήμες μας κοιμούνται βαθιά.

Είναι κάτι που θα μπορούσαμε να το σκεφτούμε, μέσα στο χάος τις άυλης κυβερνοπραγματικότητας που μας επιβάλλεται σιγά σιγά. Κάτι διαφορετικό από την κυβερνο - ποίηση, την οπτική ποίηση και τα τόσα άλλα σύγχρονα ρεύματα που προσπαθούν να στηριχθούν σε τεχνολογικά μέσα, ξεχνώντας εντούτοις τόσο εύκολα αυτό που κατέχουμε. Το σώμα.

Αλλά θα μου πείτε μιλάς εσύ που δημοσιεύεις το άρθρο τούτο, με την πιο άυλη μορφή του στο διαδίκτυο; Τι να πω… θα σιωπήσω!